بنابر آمار‌های جهانی در سال 2000 واردات چین از 13 کشور منطقه خاورمیانه و همسایه‌های ایران، چیزی حدود 15 میلیارد دلار و واردات آمریکا از این کشور‌ها حدوداً 38 میلیارد دلار بوده است. اما پس از گذشت دو دهه واردات چین با رشد 21 برابری به 314 میلیارد دلار رسیده، در حالی که طی این مدت، واردات آمریکا به 13 کشور منطقه تنها 3 برابر شده و به 79 میلیارد دلار رسیده است.
از طرف دیگر صادرات چین به منطقه از 7 میلیارد دلار در سال 2000 با رشد 31 برابری به 219 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده است، در حالی که در همین مدت صادرات آمریکا به 13 کشور منطقه از 17 میلیارد دلار در سال2000 با رشد چهار برابری به 52 میلیارد دلار رسیده است.
این یعنی حجم تجارت چین با منطقه ما حدود 4 برابر تجارت منطقه با آمریکاست. براین اساس، چیزی که پرواضح است، افزایش جدی همکاری‌های اقتصادی چین با منطقه و همسایه‌های ایران است که باعث شده نگاه ویژه‌ای به آن به عنوان دومین ابرقدرت اقتصادی جهان در منطقه باشد.
گرچه ایران با تجارت حدود 50 میلیارد دلاری (32 میلیارد دلار غیرنفتی و 20 تا 25 میلیارد دلار نفت) ازجمله شرکای چین در منطقه است، اما کارشناسان می‌گویند ایران در ارتباط با چین نتوانسته گام مؤثری برای عملیاتی کردن برنامه راهبردی همکاری 25 ساله بردارد و روابط تجاری و اقتصادی دو کشور منجر به همکاری استراتژیک نشده است. 

دست پر چین در غرب آسیا 
در سال‌های اخیر، چین به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در عرصه سرمایه‌گذاری جهانی، توجه ویژه‌ای به بازار خاورمیانه داشته است. بر اساس گزارش Global SWF، سرمایه‌گذاران چینی در خاورمیانه در سال 2023 بیش از 2.3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کردند که نسبت به 100 میلیون دلار در سال 2022 افزایش چشمگیری داشته.
در مقابل بر اساس داده‌های جهانی SWF به نقل از رویترز، از ژوئن 2023 تا ژوئن 2024، صندوق‌های دارایی مستقل خاورمیانه 7 میلیارد دلار در چین سرمایه‌گذاری کرده‌اند که نسبت به مدت مشابه سال قبل 5 برابر شده است. در همین راستا در سال 2024 سیمون ویلئامز، رئیس اقتصاددان منطقه اروپای مرکزی و شرقی، خاورمیانه و آفریقای اچ‌اس‌بی‌سی می‌گوید: «سرمایه‌گذاری دوطرفه که در رأس آن چین و عربستان سعودی و هند و امارات عربی متحده قرار دارند، می‌تواند سالانه به ۳۶ میلیارد دلار افزایش یابد.» 

تجارت 690 میلیارد دلاری چین با همسایگان ایران
خاورمیانه که در تقاطع اروپا، آسیا و آفریقا واقع شده، از موقعیت استراتژیک مهمی در جهان برخوردار است و به دلیل منابع غنی خود، نقش کلیدی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. این منطقه به ترتیب 55 درصد و 42 درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت و گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد و به عنوان تأمین‌کننده اصلی نفت خام و شریک تجاری چین شناخته می‌شود.
همچنین، خاورمیانه به عنوان یک نقطه محوری استراتژیک و شریک همکاری برای ابتکار کمربند و جاده (BRI) عمل می‌کند. تاریخ روابط چین و خاورمیانه به سال 1956 برمی‌گردد، زمانی که مصر به عنوان اولین کشور عربی و آفریقایی روابط دیپلماتیک رسمی با چین برقرار کرد. با پیشنهاد BRI بیش از هشت سال پیش، این همکاری‌ها گسترش یافته و در سال 2016، چین یک مشارکت استراتژیک جامع با عربستان سعودی ایجاد کرد. این روند در سال 2018 با امضای توافق‌نامه‌های مشابه با امارات متحده عربی، بحرین و عمان ادامه یافت.
یکی از بخش‌های همکاری چین با خاورمیانه از قدیم، موضوع تجارت بوده است. چینی‌ها حدود یک دهه است که تجارت با خاورمیانه، منطقه خلیج‌فارس و کشورهای همسایه ایران را جدی گرفته‌اند. بررسی‌های «فرهیختگان» حاکی از آن است که حجم تجارت (مجموع صادرات و واردات) چین با کشورهای داخل منطقه که 15 کشور از آنها همسایگان آبی و خاکی ایران هستند و 7 کشور دیگر نیز پیرامون ایران قرار دارند، در سال 2024 بالغ بر 689 میلیارد دلار بوده است.
این کشورها شامل هند، عربستان سعودی، امارات، عراق، قزاقستان، ترکیه، عمان، ایران، قطر، پاکستان، قرقیزستان، کویت، ازبکستان، ترکمنستان، اردن، تاجیکستان، یمن، جمهوری آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، بحرین و سوریه است.
چینی‌ها از رقم 689 میلیارد دلاری تجارت با 22 کشور منطقه غرب آسیا، بیشترین حجم تجارت در منطقه را با هند، عربستان و امارات داشته‌اند که به ترتیب 138، 108 و 102 میلیارد دلار بوده است. ازجمله روابط تجاری قابل توجه در سال‌های اخیر مربوط به ارتباطات چین با عراق و ترکیه است که حدوداً در یک سال اخیر به ترتیب 54 و 43 میلیارد دلار بوده است.
نکته قابل تأمل میزان تجارت چین با ایران است. در سال 2024 تجارت غیرنفتی بین آنها تنها 32 میلیارد دلار بوده و آمار دقیقی از تجارت نفتی آنها در دسترس نیست که با احتساب حدودی این مقدار احتمالاً حجم تجارت کلی ایران و چین به 50 میلیارد دلار برسد. با این حال ایران در تجارت با چین میان 22 کشور، جایگاه هشتم را داراست؛ یعنی پایین‌تر از قزاقستان، کشورهای عربی، عراق و ترکیه. البته اگر حجم تجارت نفتی ایران را نیز با تجارت غیرنفتی دو کشور تجمیع کنیم، احتمالاً ایران به رتبه پنجم پس از هند، عربستان، امارات و عراق خواهد رسید. گفتنی است سوریه در منطقه کمترین تجارت را با چین داشته که کمتر از نیم میلیارد دلار است. 
در بین کشورهای منطقه، امارات متحده عربی در سال‌های اخیر به عنوان دومین شریک تجاری چین شناخته شد. تجارت بین این دو کشور در سال 2024 به 102 میلیارد دلار رسید که 24 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2030 به 200 میلیارد دلار برسد.
امارات همچنین به عنوان مهم‌ترین شریک تجاری استراتژیک چین در بین کشورهای حوزه خلیج فارس شناخته شده و حدود 60 درصد از تجارت چین از طریق بنادر امارات به بیش از 400 شهر منطقه‌ای صادر می‌شود. بر اساس گزارش مانیتور FDI دبی، در نیمه اول 2024، چین در قالب 25 پروژه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در دبی مجموعاً 122 میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین چین در بخش انرژی هسته‌ای نیز در امارات سرمایه‌گذاری می‌کند. 

تجارت 266 میلیارد دلاری آمریکا با همسایگان ایران 
رقم تجارت 689 میلیارد دلاری چین با 22 کشوری که نامشان در این گزارش آمده، درحالی است که تجارت آمریکا با همین 22 کشور طی سال 2024 به 266 میلیارد و 107 میلیون دلار رسیده است. به عبارتی، تجارت چین با 22 کشور پیرامونی ایران 2.6 برابر تجارت آنها با آمریکاست.
در تجارت آمریکا با منطقه، هندی‌ها با 129 میلیارد دلار در رتبه اول در بین 22 کشور منطقه قرار دارند. پس از آنها، امارات با 34.4 میلیارد دلار دوم و عربستان سعودی با 26 میلیارد دلار سوم است. عراق با 9، پاکستان با 7.2، قطر با 5.6 و اردن با 5.4 میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. طی سال 2024، کمترین حجم تجارت با آمریکا در منطقه مربوط به سوریه با 13، تاجیکستان با 61، ترکمنستان و ایران با 97 و یمن و قرقیزستان با 143 و 150 میلیون دلار بوده است.

تجارت چین در منطقه از عربستان تا مصر
ده سالی است چین به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری عربستان سعودی شناخته می‌شود. در سال 2024، حجم تجارت دوجانبه به بیش از 107 میلیارد دلار رسید که شامل 53 میلیارد دلار صادرات چین به عربستان و 47 میلیارد دلار واردات از عربستان است.
صادرات چین به عربستان عمدتاً شامل ماشین‌آلات، وسایل نقلیه و فولاد است، در حالی که واردات این کشور از عربستان بیشتر شامل سوخت‌های معدنی و محصولات شیمیایی است. عربستان سعودی به عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت خام چین، در سال 2023، حدود 86 میلیون تن نفت خام به چین صادر کرد و در ادامه، 52 میلیون تن دیگر در دوره ژانویه تا اوت 2024 وارد چین شد.
علاوه بر این، چین به بزرگ‌ترین منبع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) سبز عربستان تبدیل شده است و از سال 2021 تا اکتبر 2024، حدود 21.6 میلیارد دلار در پروژه‌های فناوری‌های پاک مانند انرژی خورشیدی و بادی سرمایه‌گذاری کرده است. در مقایسه، ایالات متحده با 12.5 میلیارد دلار در همین دوره در رتبه دوم قرار دارد. 
در سال 2024سرمایه‌گذاری چین در عمان به بیش از 6.6 میلیارد دلار رسیده است که 76 درصد آن در بخش انرژی، برق و پتروشیمی متمرکز است؛ مثلاً چین به ارتقای شبکه انتقال برق عمان با پروژه‌ای به ارزش 169 میلیون دلار کمک کرده است. مثلاً چین با سرمایه‌گذاری ۵۴۰ میلیون دلار، قصد حمایت در زمینه ماژول خورشیدی در عمان را دارد. 
 طبق آخرین آمار، تجارت خارجی میان چین و مصر در سال 2024 به 17 میلیارد دلار رسید. همکاری‌های دو کشور عمدتاً در قالب برنامه «کمربند و جاده» و «چشم‌انداز 2030 مصر» متمرکز شده است. در 25 سال گذشته، صادرات چین به مصر با نرخ سالانه 14.4 درصد افزایش یافته و در سال 2023 به ارزش 13.3 میلیارد دلار کالا رسیده است.
در عوض، واردات مصر از چین با نرخ متوسط 17.9 درصد کاهش یافت. از سال 2022، بانک‌های تأمین مالی مصری و بانک‌های مشترک مصری-خارجی خدمات تبادل ارز یوان (RMB) و پوند مصری (EGP) را ارائه می‌دهند. بانک توسعه چین در سال 2019 وام‌هایی به ارزش 1.4 میلیارد دلار به مؤسسات مالی مصری ارائه داد که 900 میلیون دلار آن به بانک مرکزی مصر اختصاص یافت.
مصر همچنین اولین کشور خاورمیانه‌ای است که از بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی (AIIB) کمک مالی دریافت کرده و در سپتامبر 2017، 210 میلیون دلار وام برای ساخت 11 پروژه انرژی خورشیدی در مصر پرداخت شد. 

تعامل با چین را جدی بگیریم
آنچه از وضعیت سرمایه‌گذاری و تجارت دو کشور چین و آمریکا در منطقه می‌توان مشاهده کرد، این است که سیاستگذاران کشورمان باید فرصت تعامل استراتژیک برد- برد با چین را غنیمت شمارند؛ به همین دلیل تجارب این کشور‌ها می‌تواند برای ما مفید و قابل تأمل باشد چرا که همسایگان ما، در قبال تجارت با چین، به توسعه علم، زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل و حتی مشکلات ناترازی انرژی خود می‌پردازند. در حالی که سال‌هاست با وجود توافقات متعددی که ایران با چین داشته از پیمان راهبردی 25 ساله تابه امروز سهم ایران از ۶۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری چینی‌ها طی ۱۰ سال اخیر در خاورمیانه کمتر از ۴ درصد بوده و اثر چندانی نه بر تعاملات پولی و نه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ما مشاهده نشده است.

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.